Fenomen istniejącego przez ponad 500 lat Wielkiego Księstwa Litewskiego po dzisiejszy dzień nie został do końca zbadany . Był to kraj, który pokojowo zamieszkiwali przedstawiciele wielu narodowości – Litwini, Polacy, Białorusini, Ukraińcy, Rosjanie, Żydzi, Tatarzy, Niemcy, a nawet Szkoci. W odróżnieniu od państw ówczesnej Europy Zachodniej nie doświadczyli oni prześladowań na tle narodowościowym czy językowym. Oprócz wyjątkowej tolerancji oraz sztuki współżycia, w Wielkim Księstwie rozwijało się nie mające analogii społeczeństwo obywatelskie, z silnymi tradycjami wolnościowymi i demokratycznymi. Około 10 procent społeczeństwa gotowe było bez wynagrodzenia stanąć do walki za ojczyznę, posiadało prawo wybierania i bycia wybranym do Sejmu, czy też pretendowania do tronu. W którym jeszcze kraju Europy tak liczna była grupa obywateli, posiadających prawo głosu i aktywnie uczestniczących w życiu politycznym?
Powstałe w wieku dwudziestym państwa: Litwa, Polska i Białoruś, z osobna przywłaszczały sobie fragmenty dziedzictwa Wielkiego Księstwa Litewskiego, ignorując wielopłaszczyznową i niezwykle skomplikowaną naturę tego tworu państwowego. W ciągu tych stu lat zapomniano o tym, co najlepsze w spuściźnie po Wielkim Księstwie – tradycjach wolności, demokracji, obywatelskości, współżycia kultur i tolerancji. Możliwe, że obecnie, gdy na przestrzeni Unii Europejskiej kształtują się nowe formy współżycia politycznego i kulturalnego, globalizacja zmusza do poszukiwania oryginalności i duchowych filarów, a jednocześnie zwiększa się przepaść między światopoglądami, powstają coraz bardziej strzeżone granice fizyczne, oddzielające od naszych wschodnich sąsiadów, odwołanie się do spuścizny WXL może być kolejną próbą poszukiwania odpowiedzi na nurtujące pytania.
26 listopada 2009 r. w Kownie został powołany Instytut Wielkiego Księstwa Litewskiego. Podstawowym celem tej instytucji użyteczności publicznej, działającej non profit, jest pielęgnowanie, badanie i propagowanie spuścizny WXL. W tym celu są intensyfikowane kontakty z organizacjami państwowymi i pozarządowymi Litwy, Polski, Białorusi, Ukrainy i innych państw. Są przygotowywane projekty kulturalne, edukacyjne i naukowe.
W działalności Instytutu ważne miejsce zajmuje wymiar białoruski. Została założona pierwsza litewska strona internetowa poświęcona historii i aktualiom sąsiedniej krainy: www.gudija.lt . Od roku 2011 wraz z partnerami z różnych krajów organizujemy Międzynarodowy Kongres Badań nad Białorusią www.icbs.lt, który stał się najważniejszym corocznym wydarzeniem niezależnej białoruskiej społeczności akademickiej. Stale organizowane są wymiany młodzieży szkolnej oraz studentów, organizowane szkoły letnie, wykłady otwarte i inne podobne inicjatywy. Instytut WXL jest również wydawcą jedynego białoruskiego czasopisma politologicznego w języku angielskim – Belarusian Political Science Review.
Stale współpracujemy z ważnymi polskimi ośrodkami akademickimi w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Lublinie i innych miastach. Wspólnym wysiłkiem członków Instytutu WXL została założona Nagroda im. J. Bardacha. W 2015 roku Instytut WXL został laureatem prestiżowej Nagrody im. Jerzego Giedroycia “za podjęcie trudnej misji mającej na celu propagowanie na terenach współczesnej Litwy, Białorusi, Ukrainy i Polski spuścizny Wielkiego Księstwa Litewskiego, zwłaszcza zaś tradycji współżycia kultur, języków, religii i narodów “
Inne długoterminowe projekty Instytutu są związane z tłumaczeniami, badaniami naukowymi, popularyzacją nauki i organizacją wydarzeń akademickich. Można tu wymienić tłumaczenie Trzeciego Statutu Litewskiego na język litewski www.3statutas.lt, utworzoną w 2017 roku największą stronę internetową poświęconą sztuce i architekturze WXL www.lugano.lt , a także kilka książek poświęconych związkom historycznym Litwy z krajami Europy Zachodniej – Szwajcarią i Austrią.
